Οι ζωολογικοί κήποι είναι χώροι όπου διατηρούνται σε αιχμαλωσία ζώα της άγριας πανίδας που είναι εκτεθειμένα σε δημόσια θέα για «ερευνητικούς, επιμορφωτικούς και ψυχαγωγικούς σκοπούς».

Ένας τέτοιος ορισμός των ζωολογικών κήπων μέχρι πριν κάποιες δεκαετίες θα μπορούσε να διατυπωθεί χωρίς το παραμικρό αίσθημα ενοχής ή ανάγκης απολογίας, μιας και δεν ήταν σεβαστή η ζωή και αυτοδιάθεση όχι μόνο των ζώων, αλλά και των ανθρώπων (υπ’ όψη ότι μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αρκετοί ζωολογικοί κήποι «φιλοξενούσαν» σε κλουβιά και ανθρώπους από φυλές της Αυστραλίας, Αφρικής, κλπ) (Τσίπηρας Κώστας (1994) «Για τα Δικαιώματα των ζώων».).

Με το πέρασμα των χρόνων και την ανάπτυξη φιλοζωικών αντιλήψεων, οι συνθήκες διαβίωσης των ζώων άρχισαν να βελτιώνονται, τουλάχιστον στους ζωολ. κήπους των πλούσιων χωρών. Τις τελευταίες όμως δεκαετίες, με την εμφάνιση των οικολογικών κινημάτων έχει αρχίσει να γίνεται ορατή πλέον και μια σκοτεινή και αθέατη πλευρά των ζωολ. κήπων: Πολλά ερωτηματικά ως προς τους τρόπους προμήθειας των ζώων, αφού για να φτάσει ζωντανό ένα ζώο στον ζωολ. κήπο πιθανόν να έχουν πεθάνει αρκετά άλλα κατά τις συνθήκες σύλληψης και μεταφοράς, αμφισβήτηση του επιμορφωτικού ρόλου τους και κατάδειξη της συμβολής τους στην αναπαραγωγή της εικόνας του «ανθρώπου κυρίαρχου της φύσης» και των «ζώων αντικειμένων». Άλλωστε και αυτοί (οι ζωολ. κήποι) είναι δημιούργημα και προϊόν μιας τέτοιας πρόσληψης της σχέσης ανθρώπου-φύσης.

Οι σύγχρονες έρευνες της βιολογίας έδειξαν ότι τα ζώα (αλλά και τα φυτά) αποτελούν αναπόσπαστα και λειτουργικά μέρη των οικοσυστημάτων και της βιόσφαιρας. Συνιστούν ως οντότητες κάτι πολύ παραπάνω απ’ την μονομερή γνώση των μορφολογικών τους γνωρισμάτων που ήταν ως τώρα η κυρίαρχη: Κάθε είδος έχει τον δικό του τρόπο ζωής που τον οργανώνει μόνο του, ανάλογα με τα βιολογικά του χαρακτηριστικά και το περιβάλλον όπου ζει. Υπάρχουν αναρίθμητες ποικιλίες μορφών κοινωνικότητας, συμβίωσης μεταξύ ειδών, στρατηγικών επιβίωσης, αναζήτησης τροφής, ερωτοτροπιών, ανατροφής μικρών κλπ, πράγματα πολύ συναρπαστικά, που μόνο η μελέτη των οργανισμών ελεύθερων στο φυσικό τους περιβάλλον μπορεί να αποκαλύψει.

Οι περισσότερες παλαιότερες γνώσεις που αποκομίζαμε από την άγρια ζωή προέρχονταν συνήθως από τη μελέτη αιχμάλωτων ή σκοτωμένων ζώων. Λίγο πολύ θα θυμόμαστε τις ανιαρές ζωολογίες των σχολικών μας χρόνων όπου δίνονταν βάρος στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ζώων, στον τόπο διαβίωσης όπου το ζώο ήταν τοποθετημένο σαν διακοσμητικό, στο αν είναι «ωφέλιμο» ή «βλαβερό» και στις «συνήθειές» του οι οποίες, τις περισσότερες φορές, ήταν απλώς η συμπεριφορά του σε συνθήκες αιχμαλωσίας. Κυρίαρχη ήταν και η αντίληψη του ζώου σαν «αγριμιού» με ανάλογες ζωγραφικές αναπαραστάσεις, σε αντιπαράθεση με τον «πράο χαρακτήρα» των εξημερωμένων και «χρήσιμων» ζώων.

Η διαφορά αυτών των δύο ερευνητικών προσεγγίσεων της φύσης είναι φανερή. Είναι σαν ένας κοινωνιολόγος, που θα ήθελε να μελετήσει το πολυδιάστατο φαινόμενο των ανθρώπινων κοινωνιών, να άρχιζε την έρευνά του από τις φυλακές ή τα στρατόπεδα συγκέντρωσης!

Το ζώο στην αιχμαλωσία, ανάλογα βέβαια με το είδος και το μέγεθος του κλουβιού, συνήθως μαραζώνει, αδυνατώντας να λειτουργήσει με τον τρόπο που είναι δημιουργημένο. Οπότε, ακόμα και η μορφή του παρουσιάζεται αλλοιωμένη. Έτσι βλέπουμε ένα ζώο να «σέρνεται» βαριεστημένο από την μια άκρη στην άλλη του κλουβιού, ή να κάθεται κουλουριασμένο για ώρες. Αυτά για κάποια ζώα που αργά ή γρήγορα «προσαρμόζονται» (βάλτε όσα εισαγωγικά θέλετε σ΄ αυτή τη λέξη) στην αιχμαλωσία. Για τα υπόλοιπα η μόνιμη κατάσταση είναι αυτή του πανικού: Είτε βρίσκονται κρυμμένα τον περισσότερο καιρό, είτε τρέχουν από εδώ και από εκεί αλαφιασμένα, προσπαθώντας να ξεφύγουν απ’ τον μεγαλύτερο εχθρό τους που τον βλέπουν να τα πλησιάζει σε πολύ μικρότερη απόσταση από όση μπορούν να ανεχθούν όταν είναι ελεύθερα στη φύση.

Η χρόνια αιχμαλωσία των ζώων προκαλεί σε αυτά (ανάλογα πάλι με το είδος) ψυχικές και σωματικές αρρώστιες. Σπάνια αναπαράγονται σε αιχμαλωσία, αν αναπαραχθούν μπορεί να κατασπαράξουν τα μικρά τους, οι παρασιτώσεις, οι αυτοτραυματισμοί και διάφορες αρρώστιες από την ακινησία είναι αρκετά διαδεδομένες. Αν αυτές οι εικόνες δεν μας γεννάν αισθήματα συμπόνοιας και οργής, τότε έχουμε αφομοιώσει πολύ καλά το «μάθημα» που μας διδάσκουν σε ένα άλλο, λανθάνον, επίπεδο οι ζωολογικοί κήποι: Την αναπαραγωγή και διαιώνιση της εικόνας του ανθρώπου κυρίαρχου και του ζώου ως χρηστικού αντικειμένου. Αρκετοί ζωολογικοί κήποι έχουν προχωρήσει πολύ στις γνώσεις διατήρησης ζώων σε αιχμαλωσία και τα ζώα σε αυτούς έχουν τη δυνατότητα τουλάχιστον να ζουν όπως περίπου στο φυσικό τους περιβάλλον. Όμως, όπως και να έχει το πράγμα, η «φυλακή δεν παύει να είναι φυλακή» και η «γνώση» που αποκομίζουμε τώρα, παρακολουθώντας το ζώο μέσα στο «φυσικό ντεκόρ», λίγο διαφέρει από την προαναφερόμενη. Απλώς τώρα έχει αναγνωρισθεί ο ρόλος του στα οικοσυστήματα σαν είδος, σαν μεμονωμένο άτομο είναι πάλι «αντικείμενο», ίσως τώρα «πολυτελείας».

Όσον αφορά τον «ψυχαγωγικό ρόλο» των ζωολ. κήπων, εδώ η διάθεση κυριαρχίας από μέρους μας είναι πολύ δύσκολο να συγκαλυφτεί. Γιατί, με ποιο δικαίωμα κρατάμε αιχμάλωτη την άγρια ζωή; Γιατί τα αιχμάλωτα ζώα να αποτελούν και «θέαμα», αν δεχτούμε ότι έστω εξυπηρετούν κάποιους ερευνητικούς σκοπούς;

Στον Ζωολογικό Κήπο του Λονδίνου, επισκέπτης, πριν δέκα περίπου χρόνια, ανέφερε ότι ανάμεσα στα προγράμματα ψυχαγωγίας του κήπου ήταν και η επίδειξη ελεφάντων να κάνουν διάφορα «κόλπα» όπως στα Τσίρκα. (Περιοδικό «Φύση και Οικολογία» τ. 12/1990). Πέρα από την, ολοφάνερη πλέον, εδώ, θεαματικοποίηση των ζώων, η «εκπαίδευσή» τους να κάνουν ακροβατικά ή να «υπακούουν στον αφέντη τους» είναι μια από τις πιο βάρβαρες ενέργειες του ανθρώπου απέναντι στα ζώα, και αυτό αποτελεί ένα από τα πιο οδυνηρά κεφάλαια της ανθρώπινης κυριαρχίας στο ζωικό βασίλειο, αλλά και το πλέον συμβολικό από σημειολογική άποψη.

Επίσης, σε διαφημιστικό φυλλάδιο του 1991, ο ίδιος ζωολογικός κήπος, με τον τρόπο που παρουσιάζει τα ζώα του, σε καθοδηγεί πιο πολύ προς την αποδοχή τους σαν αντικείμενο θεάματος παρά προς οποιαδήποτε άλλη πιο θετική στάση απέναντί τους (London Zoo 1991). Είναι άξιο απορίας, πώς σε μια πόλη όπως το Λονδίνο, με τόσα είδη μουσείων με εκπληκτικές αναπαραστατικές δυνατότητες, μέχρι και βιωματικής συμμετοχής των επισκεπτών (Μουσεία Φυσικής Ιστορίας, Επιστημών, κλπ), συνεχίζει να υπάρχει υπό αυτήν την μορφή ο ζωολογικός κήπος, ισχυριζόμενος ότι επιτελεί και «εκπαιδευτικό έργο». Είναι ο μεγαλύτερος και παλιότερος του κόσμου, αλλά δε φημίζεται και για τις καλές συνθήκες διατήρησης των ζώων (Fallon Steve-Pat Yale (2000) «London» Lonely Planet).

Μια από τις πιθανές συνέπειες της ύπαρξης ζωολογικών κήπων, άσχετα με την ποιότητα των συνθηκών διαβίωσης, είναι και η άνθηση του εμπορίου άγριας ζωής, το οποίο αποτελεί μια άλλη πονεμένη ιστορία. Στη εξάπλωση της συνήθειας να έχει κάποιος στην κατοχή του ζώα της άγριας πανίδας, πιστεύω, ότι συνέβαλλε πάρα πολύ η ύπαρξη και ο συγκεκριμένος τρόπος λειτουργίας των ζωολογικών κήπων και ειδικά η «ψυχαγωγική» του διάσταση. Στην Αγγλία, στις ΗΠΑ και αλλού, όπου οι ζωολογικοί κήποι έχουν συνήθως καλή οργάνωση και με πληθώρα εκπαιδευτικών προγραμμάτων, όπως αυτά που αναφέρονται στο άρθρο, η κατοχή άγριων ζώων από ιδιώτες είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη. Πολλοί από αυτούς τους ζωολογικούς κήπους πουλάν και βιβλία σχετικά με την διατήρηση άγριων ζώων σε αιχμαλωσία. Τέτοια βιβλία στα χέρια ιδιωτών δεν τους ωθούν προς την πρόσληψη της άγριας ζωής «σαν αντικείμενο κατοχής»;

Δυστυχώς, αυτού του είδους η κριτική προσέγγιση δεν είναι ευρέως διαδεδομένη και οι ζωολογικοί κήποι εξακολουθούν να πληθαίνουν και να επεκτείνονται, ανεξαρτήτως της ικανότητάς τους να δημιουργήσουν τουλάχιστον ικανές συνθήκες διαβίωσης. Οι πιο μεγάλοι έχουν αναλάβει και την αναπαραγωγή ζώων που βρίσκονται υπό εξαφάνιση για αύξηση του πληθυσμού τους και επανένταξη. Εδώ, η «κυριαρχία του ανθρώπου», ιδωμένη σε νέο πλαίσιο, προσλαμβάνει και θετικά χαρακτηριστικά: Αφού τόσα χρόνια κατέστρεφε το περιβάλλον, τώρα στο όνομα της υποτιθέμενης ανοικοδόμησης «δικαιούται» να αιχμαλωτίζει ζώα για αναπαραγωγή και εμπλουτισμό των φτωχών οικοσυστημάτων. Όμως τα είδη εξαφανίζονται, συνήθως, γιατί καταστρέφονται οι βιότοποι τους και πιο σπάνια λόγω επιλεκτικής εξόντωσης τους. Επίσης τα αναπαραγόμενα και μεγαλωμένα σε συνθήκες αιχμαλωσίας άτομα δεν είναι εύκολο να προσαρμοστούν στο φυσικό τους περιβάλλον. Έτσι, παρ’ όλες τις σημαντικές ερευνητικές προσπάθειες, τα αποτελέσματα δεν είναι πάντα τα αναμενόμενα, γιατί η προσέγγισή τους είναι μονομερής και προστατεύουν το δένδρο αντί του δάσους.

Όσον αφορά τώρα το μέλλον των ζωολογικών κήπων, σε περίπτωση που αλλάξει ριζικά η στάση του κόσμου απέναντι στην άγρια ζωή, δεν θα πρότεινα την πλήρη κατάργησή τους, αλλά την ριζική αναθεώρηση του τρόπου λειτουργίας τους (κατάργηση της «θεαματικοποίησης» του αιχμάλωτου ζώου, διατήρηση στις καλύτερες δυνατές συνθήκες αιχμαλωσίας των ανάπηρων ή γενικά μη απελευθερώσιμων ζώων, μετατροπή τους σε, ή ενσωμάτωσή τους με τα Κέντρα Περίθαλψης Άγριων Ζώων, επικέντρωση των ερευνών άγριας πανίδας στην αναπαραγωγή και απελευθέρωση απειλούμενων ειδών, κλπ). Και στους υπόλοιπους χώρους, όπου διατηρούνταν τα άγρια ζώα, αφού διαμορφωθούν κατάλληλα για άριστες συνθήκες διαβίωσης, να φιλοξενούνται και να αναπαράγονται οικόσιτα ζώα από ντόπιες φυλές και να εκπονούνται μελέτες για την διατήρησή τους.

• γράφει ο Κώστας Καρπαδάκης.