Είναι σημαντικές για τη γεωργία, αλλά δεν είναι τόσο καλές για το περιβάλλον!

-γράφει στο επιστημονικό περιοδικό Scientific American η Alison McAfee, Ph.D. *

Για πολλούς ανθρώπους, οι μέλισσες παραγωγής συμβολίζουν την ευημερία, τη βιωσιμότητα και τον περιβαλλοντισμό. Αλλά ως ερευνήτρια μελισσών, πρέπει να σας πω ότι μόνο το πρώτο στοιχείο αυτού του καταλόγου είναι υπερασπίσιμο. Αν και είναι σημαντικές για τη γεωργία, οι μέλισσες παραγωγής αποσταθεροποιούν επίσης τα φυσικά οικοσυστήματα ανταγωνιζόμενες τις γηγενείς μέλισσες - ορισμένες από τις οποίες είναι είδη που κινδυνεύουν.

Η άνοδος της ερασιτεχνικής μελισσοκομίας, που αποτελεί πλέον μια μοντέρνα δραστηριότητα για εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανούς, ακολούθησε έντονες εκστρατείες ευαισθητοποίησης για τη "διάσωση των μελισσών". Όμως, ως είδος, οι μέλισσες έχουν τη μικρότερη ανάγκη διάσωσης. Η προσοχή των μέσων ενημέρωσης τις καλύπτει δυσανάλογα σε σχέση με τους αυτόχθονες επικονιαστές, και τα θολά μηνύματα έχουν οδηγήσει πολλούς πολίτες -και τον εαυτό μου κάποτε- να πιστεύουν ότι κάνουν κάτι καλό για το περιβάλλον βάζοντας το πέπλο του μελισσοκόμου. Δυστυχώς, μάλλον κάνουν περισσότερο κακό παρά καλό.

“Η μελισσοκομία είναι για τους ανθρώπους- δεν είναι πρακτική διατήρησης του περιβάλλοντος”, λέει η Sheila Colla, επίκουρη καθηγήτρια και βιολόγος διατήρησης στο Πανεπιστήμιο York του Τορόντο στον Καναδά. “Οι άνθρωποι πιστεύουν λανθασμένα ότι η διατήρηση μελισσών παραγωγής ή η βοήθεια προς τις μέλισσες παραγωγής βοηθάει κατά κάποιο τρόπο τις ιθαγενείς μέλισσες, οι οποίες κινδυνεύουν με εξαφάνιση”.

Η Colla δημοσίευσε πρόσφατα μια ανάλυση σχεδόν χιλίων σχολίων που υποβλήθηκαν από πολίτες ως απάντηση στο σχέδιο δράσης για την υγεία των επικονιαστών του Οντάριο – μια πρόταση που περιλάμβανε ένα σχέδιο για αυστηρότερους κανονισμούς για τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα. Παρά το έντονο ενδιαφέρον του κοινού για τις μέλισσες και την επικονίαση και την ισχυρή υποστήριξη των αυστηρότερων κανονισμών για τα φυτοφάρμακα, η Colla και οι συνεργάτες της διαπίστωσαν ότι οι πολίτες είχαν εκπληκτικά φτωχή κατανόηση της ποικιλίας των επικονιαστών και του ρόλου τους στην επικονίαση.

“Η επικέντρωση στα neonics [ένα είδος φυτοφαρμάκου] και στις μέλισσες παραγωγής έχει αφαιρέσει έναν τόνο πόρων από τη διατήρηση των άγριων επικονιαστών από τις σημαντικότερες απειλές τους”, λέει η Colla. Είναι δικαιολογημένα απογοητευμένη από την καταχρηστική προσοχή που δίνεται στη διάσωση των μελισσών του μελιού, όταν, από τη σκοπιά ενός συντηρητή, οι ιθαγενείς μέλισσες είναι αυτές που χρειάζονται περισσότερο υποστήριξη.

Και ενώ οι επιχειρήσεις που επικεντρώνονται στις μέλισσες συχνά υποστηρίζουν πρωτοβουλίες που ωφελούν τις ιθαγενείς μέλισσες, όπως η ανάπτυξη οικοτόπων φιλικών προς τις μέλισσες, οι οικονομικές συνεισφορές ωχριούν σε σύγκριση με το τι θα μπορούσε να επιτευχθεί εάν τα κεφάλαια εφαρμόζονταν άμεσα σε αυτές τις πρωτοβουλίες. “Οι μελισσοκομικές εταιρείες και διάφορες πρωτοβουλίες που δεν βασίζονται στην επιστήμη έχουν επωφεληθεί οικονομικά από την μείωση των ενδημικών επικονιαστών”, εξηγεί ο Colla. “Οι πόροι αυτοί δεν διατέθηκαν έτσι στο πραγματικό ζήτημα για το οποίο ανησυχούν οι άνθρωποι”.

Για κάποιο λόγο, ίσως επειδή είναι μικρές, οι μέλισσες δεν αντιμετωπίζονται γενικά ως το μαζικά διαδεδομένο κτηνοτροφικό ζώο που είναι. Υπάρχουν εκατομμύρια αποικίες μελισσών παραγωγής στη Βόρεια Αμερική, εκ των οποίων τα 2,8 εκατομμύρια βρίσκονται στις Η.Π.Α. Εκτιμώντας περίπου 30.000 μέλισσες ανά αποικία (το μέγεθος μιας μονάδας επικονίασης), αυτό σημαίνει περίπου ένα δισεκατομμύριο μέλισσες μόνο στον Καναδά και τις Η.Π.Α. – σχεδόν τριπλάσιος αριθμός από τον αριθμό των ανθρώπων.

Οι υψηλές πυκνότητες των αποικιών μελισσών παραγωγής αυξάνουν τον ανταγωνισμό μεταξύ των ενδημικών επικονιαστών για τροφή, ασκώντας ακόμη μεγαλύτερη πίεση στα άγρια είδη που ήδη φθίνουν. Οι μέλισσες παραγωγής είναι ακραία γενικευμένες συλλέκτριες και μονοπωλούν τους ανθοκομικούς πόρους, οδηγώντας έτσι σε εκμεταλλευτικό ανταγωνισμό – όταν δηλαδή ένα είδος καταναλώνει έναν πόρο, χωρίς να αφήνει αρκετό για όλους.

Όμως, ο προσδιορισμός της επιρροής των μελισσών παραγωγής στα φυσικά οικοσυστήματα απαιτεί εμπειρικές δοκιμές. Είναι πιθανό, για παράδειγμα, οι εναλλακτικές συνήθειες τροφοληψίας των ντόπιων μελισσών -διαφορές στις ενεργές ώρες της ημέρας ή στα φυτά που προτιμούν, για παράδειγμα- να οδηγούν σε μικρό αποτελεσματικό ανταγωνισμό. Ωστόσο, οι μέλισσες παραγωγής είναι τόσο πανταχού παρούσες, ώστε ήταν δύσκολο να ελεγχθεί ακριβώς πώς η εισαγωγή τους και η επακόλουθη μονοπώληση των πόρων επηρεάζει τα δίκτυα των οικοσυστημάτων.

Δεν ισχύει το ίδιο για τις Καναρίους Νήσους. Ο Alfredo Valido και ο Pedro Jordano, ερευνητές από το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας της Ισπανίας στην Τενερίφη και τη Σεβίλλη, αντίστοιχα, είδαν μια ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν αυτά τα νησιά -ένα ισπανικό αρχιπέλαγος στα βορειοδυτικά παράλια της Αφρικής- για να μελετήσουν πώς η εισαγωγή των μελισσών επηρεάζει την τοπική επικονιαστική κοινότητα.

Στα υψίπεδα του Εθνικού Πάρκου Teide των νησιών, χιλιάδες αποικίες μελισσών εισάγονται εποχιακά για την παραγωγή μελιού και απομακρύνονται ξανά στο τέλος της ροής νέκταρος, δημιουργώντας ένα εξαιρετικό σενάριο για πειραματισμό. Τα αποτελέσματά τους, που δημοσιεύονται στο Scientific Reports, δεν κάνουν τις μέλισσες παραγωγής να μοιάζουν με τις διασημότητες της βιωσιμότητας που έχουν δήθεν αναδειχθεί.

Η εισαγωγή των μελισσών παραγωγής μείωσε τη συνδεσιμότητα των δικτύων φυτών-επικονιαστών. Η φωλεοποίηση και η αρθρωτότητα, δύο δείκτες ανθεκτικότητας του οικοσυστήματος, μειώθηκαν επίσης. Ενώ ορισμένα είδη φυτών απολάμβαναν υψηλότερη καρπόδεση, οι καρποί που ελήφθησαν σε δείγμα κοντά στα μελισσοκομεία περιείχαν μόνο αποτυχημένους σπόρους. “Ο αντίκτυπος των κυψελών είναι τόσο δραματικός”, λέει ο Valido, “Μπορείτε να εντοπίσετε διαταραχές μεταξύ φυτών και επικονιαστών μόλις την επόμενη ημέρα μετά την εγκατάσταση των κυψελών”.

“Με την εισαγωγή δεκάδων ή εκατοντάδων κυψελών, η σχετική πυκνότητα των μελισσών αυξάνεται εκθετικά σε σύγκριση με τους άγριους αυτόχθονες επικονιαστές”, εξηγεί ο Valido. Αυτό προκαλεί δραστική μείωση των πόρων των λουλουδιών -γύρη και νέκταρ- εντός της περιοχής αναζήτησης τροφής. “Η μελισσοκομία φαίνεται να έχει πιο διαδεδομένες, αρνητικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα από ό,τι είχε υποτεθεί προηγουμένως”, λέει ο Jordano.

Οι Valido και Jordano υποψιάζονται ότι τα ευρήματά τους στις Καναρίους Νήσους είναι γενικά εφαρμόσιμα σε άλλα οικοσυστήματα όπου εισάγονται μέλισσες παραγωγής, αλλά σημειώνουν ότι οι συγκεκριμένες επιπτώσεις της μελισσοκομίας σε άλλες τοποθεσίες μπορεί να διαφέρουν.

Πράγματι, οι μέλισσες δεν είναι πάντα ο κορυφαίος ανταγωνιστής σε ένα δίκτυο επικονιαστών: Το κατά πόσον καταφέρνουν να ξεπεράσουν τον ανταγωνισμό των ντόπιων μελισσών εξαρτάται από άλλους παράγοντες. Για παράδειγμα, ο Nicholas Balfour και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο του Sussex, στην Αγγλία, διαπίστωσαν ότι οι ντόπιες μέλισσες ήταν ανώτεροι ανταγωνιστές στα σωληνοειδή άνθη της λεβάντας, εν μέρει λόγω της μακρύτερης προβοσκίδας (γλώσσας) τους.

Σε άλλα οικοσυστήματα, οι μέλισσες παραγωγής δεν φαίνεται να ασκούν τόσο μεγάλη επιρροή όσο στις Καναρίους Νήσους. Μετά την εισαγωγή τους στη βόρεια Παταγονία, οι μη ιθαγενείς μέλισσες και οι μέλισσες παραγωγής ξεπέρασαν τις ιθαγενείς μέλισσες ως οι συχνότεροι επισκέπτες λουλουδιών, αλλά αυτό δεν είχε καμία επίδραση στα πραγματικά ποσοστά επίσκεψης των ιθαγενών μελισσών.

Αν και κάθε οικοσύστημα έχει τις δικές του ιδιορρυθμίες -με διαφορετικούς παράγοντες επικονιαστών και συμμετέχοντα φυτά-, οι μελέτες δικτύων επικονίασης που πραγματοποιήθηκαν πιο κοντά στην πατρίδα τείνουν να συμφωνούν με τα ευρήματα στα Κανάρια Νησιά. “Έχουν υπάρξει μελέτες στη Βόρεια Αμερική που δείχνουν διαταραχές του συστήματος επικονίασης από τις μέλισσες παραγωγής”, λέει ο Colla. “Οι μέλισσες είναι επίσης πολύ αποτελεσματικές στην επικονίαση ορισμένων ζιζανιοειδών, γεγονός που αλλάζει τις συνολικές φυτοκοινωνίες”.

Πολλά από αυτά τα ζιζανιογενή είδη είναι επίσης χωροκατακτητικά, όπως η σκωτσέζικη σκούπα, οι πικραλίδες, το βατόμουρο των Ιμαλαΐων και ο ιαπωνικός κόμβος, μεταξύ άλλων. Και οι μελισσοκόμοι αγαπούν κρυφά τα χωροκατακτητικά φυτά. Ο έντονος πολλαπλασιασμός τους παρέχει μια προσοδοφόρα και προβλέψιμη ροή νέκταρ – τέλεια για τις μέλισσες, και τους μελισσοκόμους, για να κεφαλαιοποιήσουν – αλλά τα φυτά, πάραυτα, διαταράσσουν τα ενδημικά οικοσυστήματα.

Ακόμη και με αυτή την αύξηση της τροφής, μερικές φορές δεν υπάρχει αρκετή τροφή για τις μέλισσες παραγωγής, πόσο μάλλον για τις ιθαγενείς μέλισσες. Στην κάτω ηπειρωτική χώρα γύρω από το Βανκούβερ, στον Καναδά, διατηρούσα ένα μικρό ερευνητικό μελισσοκομείο με 15-20 κυψέλες. Ήταν η πρώτη μου χρονιά που διατηρούσα ερευνητικά μελίσσια σε μια περιοχή υψηλής πυκνότητας, και ποτέ δεν είχα αγωνιστεί τόσο πολύ για να κρατήσω τις μέλισσές μου ζωντανές.

Οι κυψέλες ήταν γεμάτες ασθένειες. Έκανα ακόμη και ευθανασία σε μια αποικία με συμπτώματα αμερικανικής φυματίωσης – το τυπικό πρωτόκολλο, καθώς πρόκειται για μια από τις πιο καταστροφικές, μεταδοτικές ασθένειες που αντιμετωπίζουν οι μέλισσες. Παρά το γεγονός ότι ήταν εντελώς απαλλαγμένες από το Varroa destructor -ένα καταστροφικό παρασιτικό ακάρεο- στην αρχή της σεζόν, οι κυψέλες απαιτούσαν θεραπείες με αντιμυκητοκτόνα μέχρι τα τέλη του καλοκαιριού. Και οι αποικίες δεν παρήγαγαν σοδειά μελιού.

Οι πυκνότητες των αποικιών σε ορισμένες τοποθεσίες έχουν γίνει πολύ υψηλές, διευκολύνοντας την εξάπλωση των ασθενειών και επιδεινώνοντας τα προβλήματα με την κακή διατροφή. Αν ήταν τόσο δύσκολο να διατηρήσω υγιείς τις μέλισσες παραγωγής μου, δεν είμαι σίγουρος ότι μπορώ να αντέξω να σκεφτώ τι συνέβη στις άγριες μέλισσες.

Αλλά πρέπει να τις σκεφτούμε. Συνήθιζα να πιστεύω ότι οι μέλισσες παραγωγής ήταν ένα είδος μεταβατικής πύλης και ότι η ανησυχία για την υγεία και την ευημερία τους θα μεταφερόταν και στις ιθαγενείς μέλισσες, ωφελώντας και αυτές. Αν και αυτό μπορεί να συνέβη σε ορισμένες περιπτώσεις, πληθαίνουν τα στοιχεία που δείχνουν ότι ο λανθασμένος ενθουσιασμός για τις μέλισσες έχει μάλλον αποβεί εις βάρος των ιθαγενών μελισσών. Η μελισσοκομία δεν με κάνει να αισθάνομαι καλά, πια. Στην πραγματικότητα, το αντίθετο.

*Η Alison McAfee, Ph.D., είναι μεταδιδακτορική υπότροφος στο Τμήμα Εντομολογίας και Παθολογίας Φυτών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας και συγγραφέας της μηνιαίας στήλης Science Insider για το American Bee Journal από το 2017, καθώς και άλλων άρθρων για λογαριασμό της. Ειδικεύτηκε στη μελέτη των στρατηγικών κοινωνικής ανοσολογικής άμυνας των μελισσών για το διδακτορικό της.

μετάφραση Costa Terzo για Gymnosophy

πηγή 4-Νοε-2020 https://www.scientificamerican.com/article/the-problem-with-honey-bees/